Opgetekend door Astrid van Zon

In zijn verhaal bij de afsluiting van de expositie ging Kees Zoeteman vooral in op zijn beeld van de engel die met een voet op de aarde en met de ander op de zee staat en die zweert dat er geen tijd meer zal zijn. De titel van de expositie Tussen Tijd en Eeuwigheid verwijst hiernaar. De engel heeft in de ene hand een open boekje en in de andere het oneindigheidsteken.

De engel staand op het land en het water, Kees Zoeteman, Iona Stichting, Amsterdam, 2023

Rudolf Steiner noemt het beeld het meest betekenisvolle beeld uit de Apocalypse voor onze tijd. Het lijkt een merkwaardige uitspraak omdat het beeld verschijnt als we bijna in het midden van de Apocalypse komen. Je denkt dat het nog ver in de toekomst ligt. Als je het beeld van deze engel in de Apocalypse wilt duiden, is het behulpzaam om eerst naar de opbouw binnen de Apocalypse te kijken.

Verschijning van de engel

Als eerste verschijnt de Mensenzoon aan Johannes; dan krijgt hij de opdracht zeven brieven aan de zeven gemeenten te schrijven. Als we kennis hebben gemaakt met de gemeenten, krijgen we het boek te zien van degene die op de troon zit en dat boek is verzegeld met zeven zegels. Dat ligt nog in de toekomst. Het boek wordt geopend doordat er iedere keer een zegel wordt verbroken. Dat is in het zogenaamde Zegeltijdperk dat volgt op onze huidige na-Atlantische tijdperk. En na het openen van de zegels verschijnen er zeven engelen met zeven bazuinen. Dat is het Bazuintijdperk dat nog verder in de toekomst ligt. En als de zesde bazuin heeft geklonken dan verschijnt deze engel.

Drempelovergang

Het is een belangrijk moment als deze engel verschijnt; een moment waarop de aarde zoals we die kennen zal verdwijnen, zal oplossen. Het is een drempel die over gegaan wordt, waarbij de fysieke wereld verdwijnt en een geestelijke wereld tevoorschijn komt. Een vergelijkbaar moment doet zich bij ons sterven voor. In deze geestelijke wereld worden we visioenen gewaar die laten zien welke krachten op ons inwerken, ook al in de huidige tijd. Het is een kleine onthulling van Rudolf Steiner dat die toekomst ook nu al speelt, terwijl het bazuintijdperk zelf zo ver in de toekomst ligt. De bazuinen klinken in de periode waarin de gebeurtenissen met ons bewustzijn te maken hebben, zoals de gebeurtenissen bij het openen van de zegels met onze ziel te maken hebben. Wat in de geest gebeurt drukt zich later af in de ziel, wat in de ziel gebeurt drukt zich later af in het fysieke. Wat wij nu als voorafschaduwing van het Bazuintijdperk meemaken speelt zich af in ons bewustzijn, niet in het fysieke. Je kunt dit samenvatten als een drempelovergang. We gaan een drempel over, in ons bewustzijn, in de geest. Wat eens fysiek gebeurt, vindt eerst plaats in onze geest, daarna in onze ziel en dan in ons lichaam. Dat betekent dat we moeten kijken naar de keuzes die we maken, hoe we moreel handelen, met vragen of we als mens nog een geweten hebben. Het betekent ook een overgang naar een groter inzicht in de samenhang van de dingen en het omgaan met helderziende geestelijke ervaringen. Nu wordt de basis gelegd voor de gebeurtenissen die in de toekomst in het fysieke zullen gaan plaats vinden. Nemen we de strijd tussen het geweten en de materiële behoeften licht op, dan zullen we dat ervaren in hoe makkelijk de angst het kan winnen van het vertrouwen in de toekomst. Concreet voelbaar wordt dit in de huidige politieke constellatie waarbij oude houvasten (rol van de koning en het parlement; de vroeger dominante positie van redelijke middenpartijen; respect voor morele regels en tradities,  etc.) verdwijnen en onzeker is wat er voor in de plaats komt.

De engel als baken bij het staan aan de afgrond

Zo wordt bedoeld dat we op dit moment een drempel overgaan. Een drempel waarin de vroegere houvasten verdwijnen, zoals de kerk, de staat, de rechtspraak. Alles wordt ter discussie gesteld en lijkt zijn stevigheid te verliezen. Het komt er nu op aan dat niet buiten ons en voor ons de dingen geregeld worden maar dat ieder van ons in zichzelf die morele keus moet gaan maken. Dat is het nieuwe, dat is de drempel die we overgaan waarmee we de toekomst voorbereiden. Dat zit allemaal verscholen in dat ene beeld van die engel, die aan het einde van de periode dat de bazuinen blazen, verschijnt.

En die zijn ene voet op de aarde en de andere voet op de zee zet. De aarde met zijn houvast gaat verdwijnen voor ons en we komen terecht in de zee die stroomt en golft en beweegt. Geestelijk vindt ook in ons innerlijk bij deze drempelovergang een wezenlijke verandering plaats, aldus Rudolf Steiner, namelijk dat de vanzelfsprekende samenhang tussen ons denken, voelen en willen uit elkaar valt. Die moet door een krachtig en wakker Ik door elke individuele mens actief worden aangebracht, willen we niet verward raken. De engel herinnert ons ook aan het beeld van de Mensenzoon dat in het begin van de Apocalypse aan Johannes op Patmos verscheen. Zijn voeten branden als gloeiend erts van metaal, rond zijn hoofd zijn de kleuren van de regenboog en zijn verschijning straalt als de zon. Hij gaat met ons mee door de hele Apocalypse heen. Aan het einde van de Apocalypse komt hij weer terug als een ruiter op een wit paard. Deze engel met zijn ene voet op de aarde en zijn andere voet op de zee is een baken voor onze tijd. De grote uitdaging waar wij voor staan is dat we ons gaan identificeren met deze engel. En dat we in onszelf een houvast vinden dat we vroeger buiten ons zochten. In de goden buiten ons, in de religies waarin we opgegroeid zijn of in de inrichting van de staat om ons heen. Eerst zijn we nog kwaad op al die instellingen. De staat deugt niet, de kerk wordt door het slijk gehaald, uiteindelijk komen we maar bij een ding terecht en dat zijn we zelf. Waar staan wij zelf en hoe handelen wij vanuit onszelf? Dat is wat de engel aangeeft in de drempelovergang die zichtbaar gemaakt wordt in die grens tussen het land en de zee. Het is een inwijdingsmoment waar we als mensen collectief doorheen gaan. We moeten allen die stap individueel maken en kunnen niet verwachten dat anderen het voor ons oplossen. Dat kan alleen als de mens een eigen krachtig ik ontwikkelt. Het is een geestelijke strijd om het ik van de mens die nu speelt. Kan het ik van de mens zich handhaven wanneer hij van het land naar de zee overgaat? Van de wereld van de materie naar de wereld van de geest. En dan zien en beleven we dat er allerlei krachten op onze ziel inwerken om ons ik te versnipperen en te verzwakken. We voelen ons dan voor een afgrond staan.

Afgrondverbeelding ook bij hedendaagse kunstenaars

De laatste maanden zijn er in diverse musea uitingen te zien van wat die afgrond is. Een van de fascinerende exposities op dit vlak is van de Chinese kunstenaar Ai Wei Wei in de Kunsthal in Rotterdam onder de naam In Search of Humanity. Deze kunstenaar stelt in zijn kunstwerken de Chinese regering aan de kaak onder andere door zijn opgeheven middelvinger voor beelden te plaatsen. In een zaal is er een beeld van een enorme slang aan het plafond.

Ai Wei Wei, Kunsthal, Rotterdam, 2023

Je loopt er onderdoor en hebt het eerst niet in de gaten dat die slang boven je hangt. Een sterkere verbeelding van Lucifer kun je niet maken. De slang plaatst zich tussen jou en de wereld van de geest. De slang verbeeldt wat we ook wel fake news noemen of het verzwijgen van nieuws. Als je er meer over leest kom je er achter dat de slang van rugzakjes van kinderen is gemaakt. Van kinderen die zijn omgekomen bij een grote aardbeving in 2008 in Sichuan. De kinderen zijn overleden omdat ze te weinig hulp ontvingen en gebouwen van hun scholen zonder goed toezicht zijn gebouwd waardoor ze instortten bij de aardbeving. De Chinese overheid werkte niet mee aan onderzoek. De kunstenaar heeft als tegendaad alle namen van de 5.197 omgekomen kinderen die hij via interviews heeft kunnen achterhalen op de wand uitgeschreven. Dat is een stukje gevisualiseerde afgrond. We herkennen die afgrond nu ook weer in Palestina.

In museum Voorlinden te Wassenaar is een andere indrukwekkende expositie, Bilderstreit, van Anselm Kiefer. Kiefer is nog altijd bezig om de tweede wereldoorlog met zijn ahrimanische vernietigingsmachine te verwerken. Hij wil dit aandacht geven door ongemakkelijke vragen te stellen zodat het niet vergeten wordt. Verwelken en dood komen je in de beelden van allerlei kanten tegemoet. Zonnebloemen die verwelken, water dat vervuild wordt door fabrieken… Een van zijn meest indrukwekkende beelden is een extreem groot schilderij (ca. 3 x 6 meter) met een korenveld met als lantaarnpalen opgerichte zeisen in een zwarte verkoolde aarde als eenvoudige symbolen voor de dood. Door het veld loopt een weg naar een horizon met een lucht van goud. Als het ware een weg door het dode korenveld naar het goud als een nieuwe innerlijke zon die de mens kan opnemen en in zich kan laten stralen en werken.

Anselm Kiefer, museum Voorlinden, Wassenaar, 2023

In zijn recente beelden zijn veel gouden luchten of is de omgeving goud gekleurd als een teken van hoop.

Hoop bij de afgrond

In die plekken waar de afgrond is als een zwarte verkoolde aarde of waar we zelf de afgrond beleven, als we een periode innerlijk met angst en eenzaamheid te maken hebben, ontdekken we dat er daarachter ook meer is, dat er daarachter hoop en vertrouwen kan ontvonken, dat er een opstandingslicht te vinden is, opstandingskracht kan ontstaan. Dat is het wonder en de uitdaging van onze tijd, de zogenaamde Sardes cultuurperiode dat in het vijfde beeld van de zeven beelden van de gemeenten is uitgebeeld. Sardes dat enerzijds de strijd, de verharding en de doodskrachten laat zien, maar anderzijds ook de opbouw van het witte kleed toont. Dat is de opstanding die in onze tijd kan plaats vinden en waartoe de Apocalypse ons oproept.

Kees Zoeteman, de zeven gemeenten van de Apocalypse, Iona Stichting, Amsterdam,2020-2022

Het beeld van de engel, die roept dat er geen tijd meer zal zijn, wil zeggen dat de fysieke wereld ophoudt en de wereld van de eeuwigheid aantreedt. Dat is tevens het moment als we sterven. Die engel is een voorbeeld voor wie wij zelf op weg zijn te worden. Dat is de uitdaging die in de expositie benadrukt wordt. De grote kunstenaars zijn hier ook mee bezig, Zij leven met een eigen filosofie of gedachtewereld maar in hun kunstenaarsziel hebben zij bij de afgrond dezelfde boodschap als inspiratie. Dat is hoop gevend.

De expositie werd mogelijk gemaakt door de Iona Stichting die een ruimte in haar gerenoveerde kantoor ter beschikking heeft gesteld. Met dank aan Roos Naves, het hele Iona team en hun directeur Robert Viëtor.