Kees Zoeteman

Wie de cover leest van het in het Nederlands vertaalde boek (Uitgeverij Ten Have, 2012) van de Amerikaanse Elaine Pagels, krijgt als eerste indruk hier in kontakt te komen met de laatste waarheid over de Apocalypse. ‘Johannes schreef zijn boek als een vernietigende aanval op het Romeinse Rijk. Vervolgens gebruikten zeer radicale volgelingen van Christus Johannes’ tekst als een wapen tegen ketterij’. De recensie in NRC Handelsblad stelt: ‘Pagels toont overtuigend aan dat Openbaring een schotschrift van een Joodse christen is tegen volgelingen van Paulus’. En daarmee is een van de meest heilige boeken van onze tijd mooi in een ongevaarlijk hoekje geparkeerd. 

Elaine Pagels (geboren 13 februari 1943 in Palo Alto, California) is bekend van haar studie van de Nag Hammadi geschriften. Sinds 1982 werkt ze aan de Princeton University als professor van de vroege christelijke geschiedenis. Ze verdiepte zich in het gnosticisme.  Haar boeken werden bestsellers in onder meer de VS en het VK en zij ontving meerdere prijzen. De oorspronkelijke titel van het boek is: Revelations; Visions, Prophecy, and Politics in the Book of Revelation (Viking Penquin, 2012). De verdienste van het boek is de schildering van de ontvangst van de Apocalypse in de eerste eeuwen van het christendom als groeiende stroming binnen het Romeinse rijk.

Wat toont Pagels aan?

Het is opvallend dat, hoewel Pagels het gnosticisme heeft bestudeerd, zij toch niet tot een gnostieke interpretatie van de Apocalypse komt.  De Apocalypse tekent visioenen op in plaats van concrete verhalen en morele leerstellingen, zo constateert zij, maar ze gaat niet op dit verschijnsel in.  Wel concludeert ze dat je de Apocalypse pas kan begrijpen als je je realiseert dat het oorlogsliteratuur is (p.13) die Johannes schreef. ‘Nog in shock door de Romeinse slachtpartij (van de oorlog in Jeruzalem) waarbij zoveel mensen omkwamen, legt Johannes zijn wanhoopskreet in de mond van wezens die hij in de hemel ziet smeken om de gerechtigheid van God.’ Dit is een sprekend voorbeeld van de manier waarop Pagels de Apocalypse terugbrengt tot een voor de materialistisch denkende mens van deze tijd te begrijpen geschrift. Ze gaat zo ver dat ze op p. 21 beweert dat ‘Johannes het boek Openbaring als anti-Romeinse propaganda creëerde, gebaseerd op de beeldspraak uit de profetische tradities van Israël, en dan met name de boeken Jesaja, Jeremia, Ezechiël en Daniël’. De vier ruiters symboliseren in haar ogen respectievelijk de oorlog tegen de Romeinen, de toestemming om elkaar af te slachten, het teken dat de prijzen voor brood en olie de pan uitrijzen, en tenslotte de dood die het gevolg is van pest, hongersnood en wilde dieren. Ook is zij aanhangster van de lezing dat het beest met de zeven koppen een verwijzing zou zijn naar keizer Nero die van 54 tot 68 na Christus regeerde. Het getal 666 brengt ze ook met deze keizer in verband. Het zijn verbanden die ontstaan vanuit de veronderstelling dat alles een historische fysieke achtergrond moet hebben.

Johannes en Paulus

Vervolgens staat Pagels in het tweede hoofdstuk uitgebreid stil bij een vermeende controverse tussen Paulus en Johannes. Waar in de Apocalypse sprake is van ‘mensen die zich Joden noemen en het niet zijn’ leest Pagels hierin volgelingen van Paulus, die voor de bekeerde heidenen ten aanzien van de Joodse wetten minder vergaande gedragsregels vereiste. Dat hierbij vooral de Nikolaïten en vergelijkbare groepen kunnen zijn bedoeld die selectief het belang van het ik interpreteerden als het uitleven van het lagere ik, werkt zij echter niet uit.     

Andere openbaringen

In het derde hoofdstuk bespreekt Pagels het fenomeen dat er in de tijd van Johannes een hele stroom openbaringsboeken verscheen. Onder deze ‘apocalyptiek’ wordt verstaan de literatuur van openbaringen van volgelingen van Jezus van goddelijke mysteriën door ‘visioenen, dromen en andere paranormale bewustzijnstoestanden’. In deze categorie schaart Pagels verschillende boeken die in Nag Hammedi zijn gevonden zoals de Openbaring van Zostrianos, van Petrus, en van Salathiël. Ook bespreekt ze een Geheime Openbaring van Johannes en een Geheime Openbaring van Jakobus, de broer van Jezus. Daarin geeft Jezus aan hoe zijn volgelingen met hem in kontakt kunnen blijven en roept hij hen op om ‘van zichzelf een zoon van de Heilige Geest te maken’. Deze boeken geven dialogen van de schrijvers met de opgestane Jezus weer. Ook andere openbaringsboeken werden in Nag Hammadi aangetroffen, sommigen van niet christelijke signatuur, wat in de vierde eeuw ertoe leidde dat de zich ontwikkelende orthodoxie van bisschoppen begon om deze boeken te onderdrukken en de Openbaring van Johannes als enige te erkennen. Ze wilden daarmee voorkomen dat de onderling ruziemakende stromingen door de Romeinse magistraten werden gearresteerd en geëxecuteerd, aldus Pagels.

Vrijheid van godsdienst

In de eerste eeuwen van onze jaartelling nemen de christenen snel in aantal toe, onder meer door de inspiraties van de Apocalypse van Johannes die populair was bij een beweging die de Nieuwe Profetie werd genoemd. Alle rampen die in de Apocalypse worden genoemd, zoals aardbevingen, pestepidemieën, en geweld van de Romeinse overheid, ziet men als het naderen van de eindtijd en het laatste oordeel. Tertullinanus, een Noord-Afrikaanse bekeerling, behoorde tot de Nieuwe Profetie beweging, evenals bijvoorbeeld Justinus die in 165 door Rusticus, de stadprefect van Rome, werd onthoofd. Ook bisschop Irenaeus van Lyon (130-202) volgde de denkbeelden van de Apocalypse, maar veroordeelde het gnosticism dat hij in Zuid-Frankrijk aantrof. 

Irenaeus, bisschop van Lyon

Rome wordt gezien als het beest met de zeven koppen, vooral door de vele vervolgingen en gruwelijkheden van het Romeinse leger. De Romeinen zien de Christenen als het uitschot van het Romeinse Rijk omdat ze arm en ongeletterd zijn en een marginaal bestaan leiden. Tertullianus (160-230) echter drijft de spot met het Romeinse establishment en vestigt de hoop van de lezers van zijn Apologie op Jezus, wiens kruisiging de wreedheid van de Romeinen laat zien en wiens opstanding de hoop tot uitdrukking brengt dat Rome ooit zal worden verslagen.

Tertullianus, kerkvader

Tertullianus komt rond 205 tot de eis dat het een fundamenteel recht van de mens is dat elke persoon mag aanbidden naar zijn eigen overtuiging, omdat alle mensen immers gelijk geschapen zijn. Daarmee formuleert hij de eis van het scheiden van kerk en staat en zo hoopt hij de vervolgingen van de christenen tot een einde te brengen.   

De bekering van Constantijn en hoe de Apocalypse in het Nieuwe Testament kwam

De vervolging van christenen ging echter onverminderd voort tot in de vierde eeuw en nam extreme vormen aan in bijvoorbeeld Alexandrië in Egypte. Door de komst van keizer Constantijn (ca 273-337), die zich in 312 op de vooravond van een veldslag tegen zijn rivaal Maxentius bekeerde tot het christendom, wordt Rome een christelijk staat en eindigen de vervolgingen.

Buste van keizer Constantijn

De letterlijke uitleg van de Apocalypse dat Rome het beest is, wordt nu verlaten. De Egyptische bisschop Athanasius is voor zover bekend de eerste die de Apocalypse in zijn versie van het Nieuwe Testament opneemt, niet langer als wapen tegen de Romeinen, maar tegen andere christenen die hij als ketters beschouwt. Keizer Constantijn, die beschermheer wordt van de katholieke (is Grieks voor universele) christenen, keert zich tegen de zogenoemde ketters onder hen.

Athanasius van Alexandrië    

De bisschoppen worden geleidelijk aan tot uitvoerders van de besluiten van Constantijn waar tegenover zijn bescherming en een reeks privileges staan. Het door Constantijn in 325 bijgewoonde Concilie van Nicea moest de onenigheid over de vraag over de goddelijkheid van Jezus tussen de bisschoppen beslechten. Was Jezus een uitverkoren mens om de Messias te zijn of was hij hetzelfde als God? De dan nog jonge Athanasius, die als secretaris van de bisschop van Alexandrië betrokken is, zal zich de rest van zijn leven blijven beijveren om de Geloofsbelijdenis van Nicea als maatstaf te hanteren voor het omgaan met de ketterse gebruiken zoals die van bisschop Arius en zoals hij die onderkent in geheime boeken van Origenes, Plato en Plotinus. Deze boeken werden door Athanasius en zijn volgelingen verbrand, maar zijn in Nag Hammadi in een groot vat verborgen en in 1945 als de gnostiek evangeliën toch weer opgedoken.  Deze boeken, die afweken van de orthodoxe traditie van de katholieke kerk, waren ‘niet geschreven voor intellectuelen maar gericht op het bereiken van een staat van bewustzijn die tot innerlijke waarneming en inzicht leidt’ (p.144). Athanasius blijft op methoden zinnen die de verscheurdheid in de katholieke kerk kan overwinnen door dwingende maatregelen op te leggen, zoals een lijst met boeken die ‘de waarachtige vroomheid leren en waaraan niemand iets mag afdoen of toevoegen’. Op deze lijst komt als slot ook de Apocalypse van Johannes voor. Andere lijsten vermeldden de Apocalypse niet. Pagels vermoedt dat Athanasius dit heeft gedaan omdat hij hiermee zijn strijd tegen de door ‘demonen verleidde christenen’ kon presenteren als de door Johannes genoemde strijd tegen het beest.        

Hoe kon de Apocalypse door de eeuwen heen de mensen blijven aanspreken?

In een kort slothoofdstuk concludeert Elaine Pagels dat de Apocalypse millennia lang tot de verbeelding is blijven spreken omdat het gaat over wat de mensen door de eeuwen heen vrezen en hopen. Ook noemt ze de volgende elementen voor het actueel blijven:

• Het niet eindigen in dood en ondergang maar in een glorieuze nieuwe wereld vol licht,
• De overtuiging dat de dood niet eenvoudig vernietiging is,
• Inzicht in hoe we na de dood zouden kunnen leven en dat nu al kunnen voorbereiden,
• De schildering van het gevecht tussen goed en kwaad als een kosmische oorlog, waarin iedereen zichzelf kan zien als strijdend aan de goede zijde.

De vraag of er nog andere factoren kunnen zijn die de aandacht voor de Apocalypse levend hebben gehouden, komt helaas niet ter sprake en daarmee wordt naar mijn mening de essentie van de betekenis van de Apocalypse helaas niet geraakt.

Arius tijdens Concilie van Nicea afgebeeld onder voeten van keizer Constantijn en bisschoppen, Mégalo Metéoron Monastery in Griekenland                                                                      

In aanvulling op het voorgaande is het boek van Pagels te zien als een poging om haar kennis van de eerste eeuwen van het uiterlijke christendom te beschrijven vanuit de eveneens uiterlijke rol van de Apocalypse, zoals die door Johannes is opgetekend.

De spirituele betekenis van de strijd tussen Arius en Athanasius

Pagels geeft in haar boek aan het conflict tussen Arius en Athanasius een centrale plaats.

Rudolf Steiner heeft dit ook als een cruciale periode in de uiterlijke geschiedenis van de christelijke kerk gekarakteriseerd (GA 346, p. 100).  Rond het jaar 333 situeert hij de inslag van het Ik in de menselijke verstands- en gemoedsziel, waaruit de vraag voortkwam hoe de verhouding nu is tussen het goddelijke Ik en de menselijke natuur. De visie van Athanasius heeft hierbij in de kerk eerst de overhand gekregen. Arius vroeg zich af of in Christus werkelijk een goddelijk wezen is. En hij beantwoordt die vraag met nee. Hij plaatst een afgrond tussen God en de mens, hij ontkent het in de mens wonen van het goddelijke. En deze visie heeft later bij een groot deel van de Europese bevolking alsnog de overhand gekregen. Athanasius zag in Christus een direct goddelijk zonnewezen. Hij zag in hem een aan de Vadergod gelijk wezen. De kracht van deze visie, dat de mens uit lichaam, ziel en geest bestaat, wordt echter weggenomen op het achtste concilie in Constantinopel van 869, waarop het geestaspect wordt losgelaten en de mens wordt beschouwd als te bestaan uit lichaam en ziel. Dan komt in de volgende eeuwen, aldus Steiner, de katholieke kerk in verval omdat de geest niet meer in de ontwikkeling van de kerk werkzaam kan zijn.