Ik liep bij toeval in december 2019 het Stedelijk Museum te Amsterdam binnen. Er was een tentoonstelling, getiteld ‘Chagall, Picasso, Mondrian and others, Migrant Artists in Paris, Exhibition – 21 Sep 2019 until 2 Feb 2020’. En tot mijn verrassing kwam ik van Marc Chagall (1887-1985) twee schilderijen tegen die naar ik vermoedde een apocalyptische achtergrond hadden. Maar was dat wel mogelijk? Chagall was toch een uit Rusland afkomstige chassidische Jood die, naar ik verwachtte, niet zoveel op zou hebben met het laatste boek van het Nieuwe Testament uit de Bijbel. Het eerste schilderij dat me trof, was getiteld La femme enceinte/Maternité en dateerde uit 1913. Dat was uit de jaren dat hij na zijn vertrek uit zijn geboorte dorpje Vitebsk in Wit-Rusland voor het eerst in Parijs werkte.

Marc Chagall, La femme enceinte/Maternité, 1913; gezien in Stedelijk Museum , Amsterdam, december 2019

Omdat het schilderij een jongetje afbeeldde in de buik van een zwangere vrouw, deed het me meteen denken aan het beeld uit de Apocalypse van de zwangere vrouw met de Zon bekleed en de Maan onder haar voeten, die een jongen ging baren. Niet alle ingrediënten uit het Apocalypse beeld waren aanwezig, en degene die er wel waren, hadden een andere locatie. Er was een maansikkel, maar gepositioneerd links naast het hoofd van de vrouw in plaats van onder haar voeten. Er was een rode zon, maar hier net boven de horizon, rechts van de vrouw. Links boven in het beeld leken twee piramides afgebeeld. Een mogelijke referentie aan de vlucht naar Egypte van Jozef en Maria met hun kind. Verder waren er veel ook later door Chagall in zijn schilderijen gebruikte symbolen te zien, zoals gebouwen uit zijn dorp Vitebsk en een paard en een geit; en twee mannelijke figuren die hemzelf zouden kunnen verbeelden. Allemaal verwijzingen naar zijn heimwee naar de wereld van zijn geboortedorp en herkomst, maar zonder een expliciete verwijzing naar de Apocalypse. Toch heeft het schilderij niet een kleinschalige atmosfeer. Door de toegevoegde symbolen boven de horizon en door de ver boven de horizon uittorende zwangere vrouw heeft het net als de Apocalypse een kosmische lading. Er is geen rode draak afgebeeld maar de vrouw is wel omringd door een bloedrode kleur, alsof de draak zich nog moet manifesteren, maar al wel voelbaar is.

Bij een volgend, uit 1947 daterend schilderij, dat ook in Amsterdam is ten toon gesteld, La Madonna au traîneau, is er veel minder twijfel of er een verbinding is met de Apocalypse.

Marc Chagall, La Madonna au traîneau, 1947; gezien in Stedelijk Museum , Amsterdam, december 2019

De vrouw heet nu Madonna, en houdt het geboren kind stevig vast. Het kind heeft een gouden aureool, het is het Jezus kind. Echter de vrouw staat niet rechtop maar ligt op de grond, terwijl het bovenlichaam lijkt opgenomen in een opwaartse beweging. Het zwarte dier met een rode kop schermt de oude wereld van zijn geboortedorp af. Zelf zit hij op de slee tussen beide werelden. De draak, verbeeldt in het zwarte paard met de rode kop, heeft de verscheurende leiding in zijn leven genomen. De enige partner in deze wereld is de gekroonde haan, die ook staat voor de vogel, de vleugels, die als bij de apocalyptische jonkvrouw in de woestijn, de mogelijkheid geven om de rode draak te ontvluchten.

Deze interpretatie moedigde me aan om verder bij Chagall naar zijn verhouding tot de Apocalypse te zoeken. Ik vond nog concretere voorbeelden, al geeft Chagall daarbij aan de rol van Jezus Christus een andere betekenis dan de Apocalypse dit doet. Evenals enkele andere Joodse kunstenaars in de VS, zoals Mark Rothko en Max Weber, wordt Jezus door Chagall gepresenteerd als vertegenwoordiger van het Joodse volk en is zijn kruisiging voor Chagall een symbool voor wat het Joodse volk tijdens de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog is aangedaan. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de gouache getiteld Apocalypse en Lilas: Capriccio van 1945/47.

Marc Chagall, Apocalypse en Lilas: Capriccio, 1945/47, gouache, pencil and Indian ink on paper; Ben Uri, THE LONDON JEWISH MUSEUM OF ART.

Met deze gouache is expliciet de naam Apocalypse verbonden. Hij dateert uit dezelfde periode als het genoemde schilderij La Madonna au traîneau, dat wil zeggen, de jaren dat de Holocaust zichtbaar wordt en direct volgend op het overlijden van zijn vrouw Bella. In 1944 is zijn muze en vrouw Bella Rosenfeld (1895-1944) plotseling aan een virusinfectie overleden, waarna zij als een geest nog jaren in zijn schilderijen verschijnt, tot Chagall in 1948 terugkeert naar Frankrijk met een nieuwe liefde, Virginia Haggard McNeil. Maar in beide werken is de geest van Bella nog prominent aanwezig. We kunnen Bella herkennen in de Madonna die haar kind, het hoopvolle deel van Chagall zelf, stevig vasthoudt terwijl haar geest, verbeeld in de lange donkere haren, naar de andere kant, weg uit deze wereld zweeft. En in een zelfde omarming, maar nu met Chagall als handelende persoon, komt dit beeld terug in Apocalypse en Lilas. Hier zien we hem in het rechterdeel Bella en de Thora boekrol omarmen in een krampachtige poging om wat hem ontglipt vast te houden en te redden van het door de Nazi’s aangerichte vernietigingsgeweld. Het volk wordt afgeslacht, de tijd houdt op te bestaan, de draak heeft de macht gegrepen. We zijn beland in de onderwereld, in de hel. Er rest slechts rouw. En onmachtige woede. Maar hoopgevend in dit beeld is de gekruisigde Jezus, die vernederd is, maar niet dood is en met een wakend oog naar de Nazi-draak kijkt en op zijn hoofd de teffillien draagt, het heilige woord Gods in een zwart doosje.

Zo wordt de Holocaust en Chagall’s eigen lot na de Tweede Wereldoorlog, die hij grotendeels vanuit de VS meemaakte, alsnog als een innerlijk verterend vuur beleefd, een vuur dat latere jaren steeds grotere proporties aanneemt. Een uiting daarvan is te vinden in één van zijn laatste schilderijen: Le cheval roux uit 1967. Hij maakt het als hij 82 jaar is. 

Marc Chagall, Le cheval roux, 1967, https://www.centrepompidou.fr/cpv/resource/cj7kBx4/rzzGAKd

Het drukt een gek makende smart uit over het lijden van zijn volk, als gevolg van de vernietiging die het rode paard teweeg brengt, het paard dat in de Apocalypse de oorlog uitbeeldt, na het openen van het tweede zegel. Er is hier geen hoop, slechts vuur en bloed. Helemaal rechts boven in beeld is de waarnemer, is hijzelf, zoals de toegevoegde uitvergroting laat zien. Het beeld van de gekruisigde Christus ontbreekt, degene die én lijdt én de hoop van de opstanding vertegenwoordigt. Is er een opstanding van de Christus in onszelf?

Een voorbode van dit vernietigende rode paard van het Nazisme was al te zien in een schilderij waar hij eerder lang mee had geworsteld en waaraan hij was begonnen in 1923, na zijn terugkeer in Frankrijk uit Rusland met zijn vrouw Bella. Hij sleepte La chute de l’angle bijna 25 jaar mee, ook naar Amerika, om het pas af te ronden bij zijn terugkeer in Frankrijk. Het is de weerslag van 25 jaar stalinisme en nazisme. 

Marc Chagall, La chute de l’angle, 1923-1947, Kunstmuseum Basel, https://www.wikiart.org/en/marc-chagall/the-falling-angel-1947

In dit doek is de gevallen engel de kracht die alle feestelijkheid van zijn geboortedorp, en de Joodse gebruiken daar, zou wegjagen. De geest die begon te werken na de Russische communistische revolutie en die later ontbrandde in het Duitse nationaalsocialisme en leidde tot de vuurstorm die in de Holocaust alle geestelijke leven wilde uitdoven. Nadat aartsengel Michael Satan in de negentiende eeuw op Aarde heeft geworpen (zie ook tekstfragmenten 34 en 35), wordt deze door Chagall in de twintigste eeuw waargenomen in de lotgevallen van zijn volk.

In zijn laatste aan de Apocalypse gewijde werk, Vision d’Apocalypse, een met inkt bewerkte ets op geweven papier uit 1967, zijn nog enige nieuwe elementen te ontdekken, al maakt het geheel qua kleur een zeer sombere indruk.  Er resten slechts zwart en grijs tonen in het landschap.

Marc Chagall, Vision d’Apocalypse, 1967, Ets met waterverf, nr 1 van 35, https://www.mutualart.com/Artwork/Vision-d-Apocalypse/931FC6F090E2C786

Opnieuw is de gekruisigde Jezus als centrale figuur afgebeeld. Links zien we een groep mensen met daarachter zijn geboortedorp, een vast symbool in zijn werken, met een aanduiding die kan betekenen dat de huizen in vlammen opgaan. Rechts, echter, opnieuw een groep mensen voor huizen die vergaan, maar nu omhoog vliegend een man en een vrouw met kind, heilige geschriften in de armen, zoals bij Apocalypse en Lilas.  We kunnen de linkse neergaande beweging voortgezet zien in de rechtse omhoog gaande beweging, wat een teken lijkt van uitredding en hoop. Links onder brandt het Chanoeka licht bij een priester die zingt en rechtsonder zien we de Madonna met kind als hoopvolle tekenen. Op het kruis zit een vogel, mogelijk de veel in zijn werk voorkomende haan, als overwinningsteken van de dag over de nacht. En op het hoofd van Jezus zien we een band met sterren. De sterren die de Apocalypse rondom het hoofd van de jonkvrouw, de mensenziel, plaatst, worden door Chagall hier op het hoofd van de gekruisigde Jezus geplaatst, teken van de opgestane ziel van de mensheid. In Apocalypse en Lilas zagen we op deze plek nog de teffilien, het zwart leren doosje met daarin een gebedstekst. En dan centraal in de afbeelding zien we de vioolspeler weer verschijnen, maar nu met een gecombineerd mensenhoofd en vogelkop, ook een teken van de zegevierende geest van de mens. Moeilijk te duiden is de lichtgevende X-vormige figuur achter de vioolspeler. Het zou een witte duif kunnen zijn die zich gaat verheffen uit de aardezwaarte naar de hemel, waarbij de kop en de staart nog neerwaarts zijn gericht. Zijn de Joodse symbolen hier getransformeerd tot universele mensheidssymbolen, ware Apocalypse symbolen?

De vraag blijft of Chagall het begrip Apocalypse in andere zin heeft bedoeld dan de nu veel gebruikte betekenis van wereldondergang, hier de vernietiging van een groot deel van de Joodse gemeenschap en cultuur door de Nazi’s. Ontegenzeggelijk gebruikt hij elementen uit de Apocalypse, maar hij plaats ze in zijn eigen context van de teloorgang van zijn Russische jeugd en geboortedorp, van het overlijden van Bella, van de Holocaust, van de opkomst van een satanische geest die wat hem heilig is heeft weg gevaagd. En het antwoord op die vernietigende kracht zoekt hij stamelend tussen wat rest als zwart- en grijstinten van zijn leven.       

Kees Zoeteman